میراث آریا: مردمان خطه کویری یزد اجازه نداده‌اند که محیط کویری و خشک آن، ذوق و خلاقیتشان را از بین ببرد، بلکه از این محیط برای ایجاد هنرهای زیبایی استفاده کرده‌اند.

ترکه‌بافی (سبدبافی) از صنایع‌دستی معروف استان یزد در شهر باستانی و تاریخی مهریز است که مواد اولیه آن از باغات و کوه‌های اطراف مهریز تهیه می‌شود، این هنر در گذشته علاقه‌مندان زیادی را داشته است، اما امروزه تعدادی انگشت‌شمار در مهریز  به این حرفه مشغول هستند.

تنها ماده اولیه هنر ترکه‌بافی (سبدبافی)، ترکه درختان است که از پا جوش و سر شاخه‌ها چیده می‌شوند.

در مهریز اکثراً از ترکه بادام کوهی که گیاهی خودرو و با قدی نسبتاً کوتاه است و ترکه‌هایی توپر و فنر مانند که رنگ سبز و مزه تلخ دارند و سالیان دراز، از ترده خوردگی و خراب شدن محفوظ می‌مانند استفاده می‌شود.

از ترکه‌های دیگری نظیر انجیر کوهی، ارغوان، بید فرهنگی (نوعی بید)، توت، انار و گیلاس نیز بهره‌بردار می‌شود.

به‌طورکلی از هر ترکه‌ای که انعطاف‌پذیر باشد (دارای خاصیت الاستیسیته) و فنریت لازم را دارا باشد و نیز در برابر آفات و حشراتی نظیر موریانه و ترده مقاومت بیشتری داشته باشد می‌توان استفاده کرد.

تاریخچه و قدمت

آنچه مسلم است از حدود 200 سال پیش تاکنون به صورت مداوم و بدون وقفه در مهریز ترکه‌بافی (سبدبافی) رایج بوده است و این حرفه که صنعت دستی محسوب می‌شود نسل به نسل انتقال‌یافته است.

روش کار:

روش بافت سبد: سبد از دو قسمت تاروپود تشکیل‌شده است که در اصطلاح تونه و پو گفته می‌شود. ترکه‌هایی که برای تونه (تارهای اصلی) به کار می‌روند، بلندتر و مقاوم‌تر هستند و ترکه‌های پود (بافت) نازک‌تر می‌باشند.

تارهای اصلی را کنار هم قرار داده و با یک ترکه بلند و باریک به نام دور پیچ به هم می‌بندند و سپس بافت را شروع می‌کنند.

تارها و ترکه دور پیچ

 برای بافت از دو ترکه استفاده می‌شود که یکی از بیرون به داخل و دیگری از داخل به خارج در بین شکاف تارهای اصلی که از جدا کردن آن‌ها از هم ایجاد شده است، عبور داده می‌شوند و با فشار انگشتان دست چپ برای جداسازی تونه‌ها و نیز فرم دادن به سبد استفاده می‌شود و هرچه سبد بزرگ‌تر می‌شود به فاصله بین تونه‌ها افزوده می‌شود که برای تنظیم این فاصله به تعداد تونه‌ها افزوده می‌شود، یعنی مجاور هر تار ترکه دیگر فرو می‌کنند و بین آن دو فاصله ایجاد می‌کنند (ضمن بافت) و در پایان بافت برای ایجاد لبه از سه ترکه استفاده می‌شود که همگی انتهای تارهای اصلی هستند و سرانجام سبد پرداخت می‌شود. (کندن خارهای اضافی)

اشکال مختلف سبد

بسته به نوع کاربردی که هر سبد دارد، شکل آن تغییر می‌کند که در هنگام بافت (ضمن بافت) شکل لازم ایجاد می‌شود و ایجاد شکل مورد نظر بستگی زیادی به مهارت بافنده و نوع ترکه آن دارد.

انواع مختلف سبد

دمی: ساده‌ترین شکل سبد به صورت مدور به قطر حدود 40 سانتیمتر است و دَمی نام دارد. از دمی به عنوان اسکلت لیف نانوایی و اسکلت درب قابلمه و کماچدان برنج استفاده می‌شود که زیر و رو آن پنبه گذاشته می‌شود و در لای پارچه‌ای نخی و سفید قرار می‌گیرد.

تنکه یا سینی سبد: شکل دیگر سبد گرد و با اقطار دلخواه ولی دارای کمی لبة برآمده شبیه سینی است که به آن تُنُکَه یا سینی سبد گفته می‌شود که برای جای چانه خمیر و یا به عنوان جاظرفی و نیز برای خشک نمودن میوه‌ها نظیر برگه زردآلو و هلو و آلوچه، توت، انار دانه، کشمش و غیره مصرف دارد.

اگر بافته شکل کاسه داشته باشد، کوچک آن را سبد و بزرگ‌تر آن را چَپی می‌نامند و خیلی بزرگ آن‌که از ترکه‌های بلند و قوی بافته می‌شود، گاو چپی گفته می‌شود.

از سبد برای جمع‌آوری میوه مخصوصاً جمع‌آوری پسته استفاده می‌شود، زیرا پسته تازه و تر در ظرف‌های فلزی و پلاستیکی تغییر رنگ پیداکرده و سیاه و نامرغوب می‌شود.

سبد برای شستن میوه و سبزیجات و علوفه دام و ساقه‌ها و غده‌ها و ریشه‌های زیرزمینی مفید است و کارآیی خوبی دارد. چپی نیز کاربردش همانند سبد است منتهی ظرفیت بیشتری دارد. گاو چپی به منظور نگهداری جوجه‌ها و نوزاد چهارپایان و برای حفاظت آن‌ها از حیوانات درنده و سرما و گرما به کار می‌رود.

زنبیل: که نوع دیگری از سبد است و به صورت درب‌دار و بدون درب بافته‌شده و درب دارد آن برای حمل گوشت و نگهداری گوشت مصرف دارد که به سقف راهرو یا دیگر جاهای خنک و خشک یا شاخه درختان آویزان می‌شود و گوشت را از گزند حشرات و حیوانات محافظت و از بو گرفتن و فاسدشدن پیشگیری می‌کند.

زنبیل بدون در برای حمل ظروف یا لباس‌های شسته شده کاربرد دارد و برای سبزی و میوه و یا حمل آن از مزرعه به خانه به کار می‌رود.

کُرو زه بیز: که به عنوان قفس پرندگان است و به شاخه درخت آویزان می‌شود و جوجه‌ها و سایر پرندگان را از خطر درندگان در شب و گرما محافظت می‌کند.

تنبگو: سبدی با دهانه نیمه بسته است که در اندازه کوچک آن برای نگهداری ابزار خیاطی و گیوه‌دوزی و پارچه‌بافی مناسب است و در اندازه خیلی بزرگ برای حمل و نگهداری میوه (انار) به کار می‌رود.

چال: سبدی است گرد به ارتفاع یک متر و مستطیل شکل با دو دسته چوبی محکم که برای حمل میوه از باغ به خانه یا از روستا به شهر به کار می‌رود که با طنابی محکم به دو طرف چهارپایان (الاغ، قاطر، شتر) بسته می‌شود.

سبدهای تزئینی: که در اشکال مختلف بافته‌شده و به عنوان ظرف گل به کار می‌رود.

ابزار و اشیای وابسته

ترکه

قیچی باغبانی

برای بریدن و چیدن ترکه از کج کارد استفاده می‌شود که قسمت برنده آن از فولاد و هلالی شکل است و دسته بلند آن از شاخه درخت بادام کوهی است.

برای پرداخت سبد در پایان بافت از چاقو یا قیچی درخت چینی استفاده می‌شود. حذف خارهای اضافی برای جدا کردن ته ترکه‌های ضخیم از تبر یا تیشه استفاده می‌کنند.

ارزش‌های شاخص یا منحصربه‌فرد

تولید سبد به دستگاه خاصی نیاز ندارد و هیچ‌گونه آلودگی (صوتی، آلودگی آب و هوا و زمین، دود و بوی بد، آلودگی سمی یا میکروبی) تولید نمی‌کند. به راحتی قابل‌انتقال به همه‌جا، حتی در اتاق است و همه اقشار جامعه در هر سنی که باشند توان انجام این کار را دارند و اگر سبدبافان حمایت شوند، می‌توان به همراه و ضمن تولید ترکه که ماده اولیه سبد است، به افزایش فضای سبز و پاکیزه کردن هوا کمک کرد.

همچنین بریدن پاجوش‌ها و سرشاخه‌های درخت به اصل درخت آسیب و خسارتی وارد نمی‌سازد و موجب رشد بیشتر و شادابی و طول عمر آن می‌شود.

حمایت از این حرفه به ایجاد اشتغال و رفع بیکاری روستاییان کمک خواهد کرد و نیاز به وارد کردن سبد از خارج (چین، هند و غیره) را برطرف می‌کند.

ترکه بافی شهر مهریز در فهرست میراث ناملموس کشور ثبت‌ شده است.

گزارش از نجمه میثاق، کارشناس روابط‌عمومی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی یزد

انتهای پیام/